Tấm Cám được coi là câu chuyện hay nhất trong kho tàng cổ
tích Việt Nam. Nó thể hiện lý tưởng thẩm mỹ của người Việt. Cô Tấm, nhân vật
trung tâm của truyện là mẫu hình của người phụ nữ Việt. Truyện được người già
tiếp nối kể cho con cháu hết đời này sang đời khác và được đưa vào sách giáo
khoa.
Nhưng rồi bỗng có người đưa ra ý kiến: trong các nhân vật của
Tấm Cám thì Tấm chính là người tàn ác nhất. Nếu mẹ con Cám chỉ giết Tấm dù hết
lần này đến lần khác thì hành động giết con làm mắm cho mẹ ăn lại là điều kinh
tởm nhất, tàn bạo nhất. Từ đó ông khái quát: Văn hóa Việt Nam là văn hóa Tấm
Cám, văn hóa tàn bạo với cách trả thù man rợ.
Quả thật, do thấm nhuần câu chuyện từ thơ trẻ nên tôi quen
đi, không để ý tới chi tiết đáng sợ cuối truyện. Do vậy, khi người bạn phát hiện,
tôi giật mình, nhận ra sự thật cay đắng. Tuy thâm tâm không thể đồng tình với
cách khái quát của anh nhưng cũng không thể phản bác.
Nhưng rồi mới đây, khi đọc Huyền thoại Gliu và Glah*,
tôi phát hiện sự thật đáng suy ngẫm. Câu chuyện như sau:
“Gliu và Glah chăn dê. Hai cô nhìn thấy một con quạ cắp
nơi mỏ một đôi giày. Chính hoàng tử Chàm đã giao đôi giày này cho quạ để quạ
mang món quà đi tìm cho hoàng tử một người vợ. Quạ bay đến xứ sở của Gliu và
Glah. Người chủ làng tập hợp tất cả phụ nữ lại. Đôi giày chỉ đi vừa chân của
Gliu. Ngày hôm sau hoàng tử đến, chàng lấy Gliu làm vợ và cùng nàng đi về. Glah
có hơi ghen, đi theo cô em gái.
Sau đó hoàng tử phải đi phục vụ một vị quan trên, để vợ ở
nhà cùng Glah. Glah muốn làm vợ hoàng từ, giết chết Gliu và chôn ở gần nhà.
Hoàng tử về, chàng rất buồn vì cái chết của Gliu. Glah muốn thay Gliu, hoàng tử
không muốn lấy gliu làm vợ. Một lùm tre đẹp mọc lên ở nơi chôn Gliu. Hoàng tử nằm
mơ biết rằng chính hồn của vợ mình hiện lên trong những cây tre ấy, nên chàng
cho rào lùm tre lại để không ai quấy phá sự yên nghỉ của linh hồn ấy, không ai
được đến chặt tre. Rồi hoàng tử lại ra đi xử kiện.
Trong khi chàng đi vắng, Glah chặt lùm tre đi. Hồn Gliu
thoát ra và trở thành một con chim. Khi hoàng tử trở về, con chim thả rơi xuống
từ mỏ của nó một cái hộp mà hoàng tử nhận ra là cái hộp trầu của Gliu. Chàng tử
biết rằng hồn của vợ chàng ở trong con chim đó. Chàng bắt con chim để nuôi. Mấy
ngày sau, lợi dụng lúc chàng đi vắng, Glah giết chết con chim. Hoàng tử trở về
thì chỉ còn thấy lông, chàng đem chôn. Ở chỗ đó mọc lên cây đu đủ lớn lên rất
cao và ra quả. Hồn của Gliu ở trong các quả ấy.
Một bà già đi qua. Từ trên cây đu đủ, hồn Gliu gọi bà và
nhờ bà trao lại cho hoàng tử chiếc hộp xưa mà nàng thả rơi xuống gốc cây. Những
người thủ lĩnh già thấy hoàng tử nói chuyện với bà già, họ tưởng bà đến vì một
vụ án và mừng trước rằng sẽ được lãi. Họ hỏi bà già, bà không trả lời. Họ rất
muốn có một vụ án để mà xử. Hoàng tử nghe bà già. Bà hẹn sẽ gặp chàng ngày mai.
Đến ngày hẹn, bà dặn chàng trốn trong bụi rồi bà biến mất. Một lúc sau, bà từ
trong cây đu đủ đi ra. Đến lượt gồn Gliu từ trong thân thể bà già đi ra và nói
chuyện với bà. Bà già bảo cô: “Ở đây chẳng có ai cả, đừng sợ gì hết!” Hồn Gliu
bền trở về trong thân thể nàng được chôn. Gliu sống lại như trước. Hoàng tử từ
trong chổ trốn bước ra, nắm lấy Gliu. Họ cùng nhau trở về.
Hoàng tử ra lênh cho người của
mình giết chết Glah, chặt ra thành khúc, giữ trong cái ché cùng với muối. Chàng
gửi cái ché ấy về cho bố mẹ Glah. Họ tưởng là xác của Gliu mà người con gái
lanh lợi của họ là Glah đã giết chết. Họ ăn thịt trong ché. Ở chỗ
hoàng tử, người ta làm lễ lớn tôn phúc cho Gliu. Lúc đó bố mẹ Glah đến, họ muốn
gặp thăm con gái. Hoàng tử không cho vào, bảo nói cho họ biết trong ché là cái
gì và cho người đuổi họ đi.”
Trước hết phải thấy rằng, nó quá gần gũi với Tấm Cám. Có thể
nói, đó là một dị bản của Tấm Cám. Cũng có thể nói, gần như bản tóm tắt nội
dung của Tấm Cám. Một câu hỏi được đặt ra: tại sao giữa hai cộng đồng xa cách
nhau về địa lý và văn hóa lại có một truyền thuyết gần gũi nhau đến như vậy? Một
sự ngẫu nhiên chăng?
Ở thế kỷ trước không thể giải thích. Nhưng sang thế kỷ mới,
với những tri thức nhân học và lịch sử mới, cho thấy, người Việt Nam là một chủng
tộc mà tổ tiên ra đời từ 70.000 năm trước, do người từ châu Phi di cư đến sinh
ra. Ban đầu tập trung ở khu vực Hòa Bình và miền Trung Việt Nam. Sau đó, trong
quá trình lịch sử, đã chia nhau khai phá đất Việt. Từ đó, có thể suy luận: câu
chuyện về Gliu và Glah xuất hiện từ rất lâu trong cộng đồng tộc Việt, khi còn
quần tụ ở miền Trung Việt Nam. Cụ thể hơn, có thể trước 300 năm TCN, theo tài
liệu địa chất, khi nước biển rút, phần chủ thể của đồng bằng sông Hồng hình
thành. Người Việt từ xung quanh đi xuống khai thác vùng đất mới. Một bộ phận từ
miền Trung Việt Nam đi xuống đã mang theo hành trang văn hóa của mình, trong đó
có câu chuyện gốc, gần với Tuyền thuyết về Gliu-Glah.
Từ truyện gốc đó, những người sống ở đồng bằng sông Hồng cải biến thành Truyện
Tấm Cám. Trong khi đó, có những bộ tộc từ miền Trung đi theo ven biển vào Nam
Trung Bộ rồi chiếm lĩnh Tây Nguyên. Trong cảnh quan sống của mình, đồng bào Tây
Nguyên cải biên thành Truyền thuyết Gliu-Glah. Chi tiết hoàng tử
người Chàm cho thấy, có thể câu chuyện ra đời sau sự kiện người Chàm đô hộ các
bộ tộc Tây Nguyên. Nhưng cũng có khả năng là, câu chuyện ra đời từ trước rồi
khi người Chàm tác động đến đời sống của mình, người Tây Nguyên chuyển một thủ
lĩnh thành hoàng tử người Chăm.
Một chi tiết đáng chú ý: “Hoàng tử ra lênh cho người của
mình giết chết Glah, chặt ra thành khúc, giữ trong cái ché cùng với muối. Chàng
gửi cái ché ấy về cho bố mẹ Glah. Họ tưởng là xác của Gliu mà người con gái
lanh lợi của họ là Glah đã giết chết. Họ ăn thịt trong ché.” Việc mẹ Glah
ăn thịt người muối trong ché một cách tự nhiên đưa ra thông điệp quan trọng: tới
lúc đó chuyện ăn thịt người vẫn xảy ra! Điều này phản ánh một sự thực
trong lịch sử: con người từng trải qua giai đoạn ăn thịt lẫn nhau. Chi tiết này
càng chứng thực tính cổ xưa của câu chuyện. Một câu chuyện xuất hiện hàng
nghìn, có thể hàng vạn năm trước nhưng khi thành truyền thuyết thì vẫn đến với
hôm nay trong dạng cổ xưa của nó. Hôm nay, chỉ dựa vào một chi tiết trong đó mà
cho văn hóa Việt là văn hóa Tấm Cám - văn hóa ăn thịt người, là nhận định vội
vàng, thiếu cơ sở do chưa hiểu chiều sâu lịch sử của câu chuyện.
So sánh hai phiên bản câu chuyện, ta thấy dường như phiên bản
Tây Nguyên có phần minh triết hơn, khi để cho hoàng tử - người đàn ông, đưa ra
hành động quyết liệt: giết người đàn bà tàn ác. Như đại diện của công lý, chàng
nhận lấy phần việc của mình, giữ cho người phụ nữ yêu thương nguyên vẹn tấm lòng
nhân hậu.
Sài
Gòn, 9 năm 2021
* Dam Bo- Jacquese Duornet. Miền đất huyền ảo (Các dân tộc
miền núi Nam Đông Dương). Tạp chí Pháp Á
số 49-59 năm 1950. Nguyên Ngọc dịch. NXB Hội Nhà văn, 2003.
